DEKLARACJA „ZASADY Z RIO”, MARZEC 2016
Preambuła
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka uznająca prawo do edukacji głosi, że powinna ona być zorientowana "na pełny rozwój osobowości ludzkiej i na wzmacnianie poszanowania praw człowieka i podstawowych wolności" (art. 26, 2). Poprzez osobę, edukacja oddziałuje na rodziny, sąsiedztwa, wioski, miasta, państwa, kultury, narody i na cały świat.
Aby dopełnić obowiązku zagwarantowania wolności i praw człowieka, państwo musi szanować i chronić podstawową wolność edukacji. Oznacza to nie tylko uznanie edukacji za prawo samo w sobie, ale także rozumienie edukacji jako czegoś więcej niż kształcenie szkolne, więcej niż fakty i więcej niż wiedza, postrzeganie jej także jako środka, przy pomocy którego osoba ludzka ma możność wyrażania siebie, angażowania się w komunikację ze światem i dążenia do godnego życia, wspólnego dobra i ludzkiego szczęścia.
Państwo może zapewnić warunki dla edukacji, ale tylko osoba może rozwinąć swoje zdolności dzięki edukacji. Państwo musi szanować osobę, rodzinę, kontekst kulturowy oraz prawo jednostki i narodów do samostanowienia. Jak pokazuje dramatyczna historia XX wieku, brak takiego szacunku łatwo prowadzi do nadużywania władzy państwowej, przekształcając obowiązkową edukację w przymusową, totalitarną, ideologiczną indoktrynację, która bardziej niszczy, niż rozwija ludzką osobowość. Aby uniknąć powtórzenia tego pożałowania godnego "lekceważenia i pogardy dla praw człowieka, które poskutkowało barbarzyńskimi czynami, oburzającymi sumienie ludzkości", Powszechna Deklaracja Praw Człowieka świadomie i uroczyście ogłosiła, że "rodzice mają pierwszeństwo wyboru tego rodzaju edukacji, jaka będzie udostępniana ich dzieciom". Poszanowanie dla tego podstawowego prawa rodziny w edukacji jest zatem niezbędnym warunkiem wstępnym dla prawdziwie wolnego i demokratycznego społeczeństwa.
To uniwersalne zobowiązanie dotyczące praw człowieka powinno być rozumiane i wdrażane w powiązaniu z innymi podstawowymi gwarancjami Powszechnej Deklaracji, takimi jak artykuł 16.3, stwierdzający, że "rodzina jest naturalną oraz podstawową komórką społeczeństwa i ma prawo do ochrony ze strony społeczeństwa i państwa” oraz artykuł 18., stwierdzający, że "każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; i że „prawo to obejmuje … wolność, indywidualnie lub we wspólnocie z innymi, publicznie lub prywatnie, do uzewnętrzniania swojej religii … w nauczaniu". Zobowiązania te należy postrzegać jako oczywistą podstawę dla interpretacji i stosowania wszystkich międzynarodowych instrumentów dotyczących praw człowieka i przepisów krajowych.
Poniższe zasady międzynarodowego prawa w zakresie praw człowieka, dotyczące roli rodziny w edukacji, mają zasadnicze znaczenie dla gwarantowania wolności i praw człowieka, które może wypełniać jedynie społeczeństwo obywatelskie. Mamy nadzieję, że wszystkie kultury, ludy, narody i państwa będą respektować te zasady, które zostały wcześniej opracowane i które są tutaj przywoływane. Wprowadzenie tych zasad w życie może pomóc światu spełnić obietnicę wolności i ludzkiego rozkwitu.
W konsekwencji, Zasady z Rio odzwierciedlają obecny stan prawa międzynarodowego w zakresie praw człowieka, w jego odniesieniu do kwestii edukacji domowej. Potwierdzają one również obowiązujące międzynarodowe standardy prawne, którym muszą się podporządkowywać wszystkie państwa.
Zasady z Rio
Zasada 1: Godność człowieka
Wszystkie istoty ludzkie są obdarzone przyrodzoną godnością i niezbywalnymi prawami, które uprawniają je do wolności i do równego traktowania z mocy prawa.
Państwa:
a) promują rozwiązania edukacyjne, które sprzyjają ludzkiej godności, zwłaszcza zaś te, które uznają unikalność każdego człowieka i wynikającą z tego konieczność indywidualnego podejścia w edukacji;
b) szanują i chronią wolność edukacji jako konieczną konsekwencję ludzkiej godności, która pozwala każdej osobie realizować takie podejście edukacyjne, które jest najkorzystniejsze dla rozwoju jej unikalnej osobowości.
Zasada 2: Najlepszy interes dziecka
Główną racją dla działań dotyczących dzieci jest ich najlepszy interes. Przyjmuje się, że rodzice dziecka działają zgodnie z jego najlepszym interesem, dopóki coś przeciwnego nie zostanie rzetelnie dowiedzione przed właściwym sądem.
Państwa:
a) uniemożliwiają instytucjom społecznym, w tym agendom socjalnym i opiekuńczym, szkołom i domom dziecka, brak szacunku dla godności dzieci, zapewniając, by ich najważniejszym celem było dobro dzieci i przygotowanie do życia w społeczeństwie, zgodnie z ich unikalnymi osobowościami;
b) powstrzymują się od narzucania ustandaryzowanego modelu edukacji wszystkim dzieciom, bez uwzględniania faktycznej sytuacji każdego dziecka z osobna;
c) chronią te metody edukacyjne, które respektują i działają na zasadzie zindywidualizowanej edukacji;
d) uznają, że rodzice danego dziecka dysponują zasadniczo najlepszą podstawą ustalenia najlepszego interesu swoich dzieci w porównaniu z państwem lub jakąkolwiek inną instytucją społeczną;
e) zakładają, iż decyzje rodziców służą najlepszemu interesowi dzieci, dopóki coś przeciwnego nie zostanie rzetelnie dowiedzione przed właściwym sądem i zapewnią, by wszystkie instytucje państwowe i społeczne w swej praktyce postępowały zgodnie z tym założeniem.
Zasada 3: Ochrona rodziny
Rodzina jest podstawową komórką społeczeństwa i ma prawo do ochrony ze strony państwa (PDPC 16.3, Europejska Karta Społeczna, część 1.16, Afrykańska Karta Praw Człowieka i Ludów 18). Ma ona wyjątkowe znaczenie i szczególny autorytet w odniesieniu do edukacji dzieci.
Państwa:
a) szanują i sprzyjają wypełnianiu przez rodzinę ról związanych z wychowywaniem i kształceniem dzieci;
b) przestrzegają zasady pomocniczości, przejmując typowe zadania rodziny jedynie w sytuacjach, w których rzetelnie dowiedziono, że dana rodzina ich nie zrealizuje;
c) powstrzymują się od ingerowania w prywatność rodziny, za wyjątkiem przypadków, w których dowiedziono istotnego pogwałcenia praw dziecka i wyłącznie po należycie przeprowadzonym postępowaniu sądowym;
d) uznają szczególną i fundamentalną rolę rodziny w edukacji dziecka, a w szczególności prawo rodziców do wyboru rodzaju edukacji, który będzie udostępniany ich dzieciom.
Zasada 4: Bezstronność państwa
Państwo musi być bezstronne i nie wolno mu wymuszać żadnego konkretnego poglądu na kwestię dobrego życia, uznając, że rodziny dysponują swobodą określania dla swoich członków filozoficznych, moralnych i religijnych koncepcji dobrego życia.
Państwa:
a) szanują i chronią szczególną i prymarną rolę rodziców w przekazywaniu wartości moralnych i religijnych swoim dzieciom;
b) powstrzymują się od wszelkiego rodzaju dyskryminacji ze względu na religię, światopogląd lub filozofię;
c) uznają prawo do sprzeciwu sumienia, gdy przepis ogólny jest sprzeczny z podstawowymi wartościami danej rodziny.
Zasada 5: Szacunek dla odmienności
Wszystkie osoby i grupy mają prawo do własnej tożsamości etnicznej, kulturalnej i religijnej. Państwo winno szanować tak uzasadnioną odmienność.
Państwa:
a) szanują uzasadnioną odmienność tożsamości etnicznych, kulturowych i religijnych;
b) uznają fakt, że ludzie, mając z natury różne etniczne, kulturowe i religijne tożsamości i przyjmując różne wartości oraz żyjąc zgodnie z nimi, mają prawo do życia w pokoju;
c) chronią równość w godności i prawach osób i grup, a w szczególności rodzin;
d) uznają edukację za fundamentalną część przekazywania każdej konkretnej kultury, a stąd umożliwiają wszystkim zbiorowościom kulturowym, a zwłaszcza rodzinie, pełną swobodę w zakresie edukacji, jednak tak, by spełniała ona minimalne standardy, jakie mogą być zasadnie ustanowione lub zatwierdzone przez państwo.
Zasada 6: Wolność myśli, sumienia i wyznania
"Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania. Prawo to obejmuje wolność (…) uzewnętrzniania indywidualnie czy wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swej religii lub przekonań przez uprawianie kultu, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie."(Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Art. 18, 1).
Państwa:
a) nie ingerują w wolność myśli, sumienia i wyznania, indywidualnie lub w grupach, w szczególności w rodzinach, w ramach edukacji, z wyjątkiem przypadków, gdy jest to określone przez sprawiedliwe prawo i ustanowione jako niezbędne ponad wszelką wątpliwość po należytym procesie sądowym w celu ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego, zdrowia lub moralności, lub też podstawowych praw i wolności innych osób;
b) chronią i respektują prawa rodziców do:
I. organizowania życia w ramach rodziny zgodnie ze ich religią lub światopoglądem przy pełnej ochronie prawa do prywatności;
II. swobodnego wybierania rodzaju edukacji, jaki zostanie udostępniony ich dzieciom, co oznacza wybór między różnymi podejściami edukacyjnymi, włącznie z edukacją domową;
III. prowadzenia takiej edukacji religijnej i moralnej, co do której wierzą, że dziecko powinno w niej wychowywane;
c) nie nakładają niewłaściwych obciążeń na dzieci i rodziców, czy to bezpośrednio, czy pośrednio, w wyniku korzystania przez nich ze swobody wyboru rodzaju edukacji, włącznie z wyborem edukacji domowej.
Zasada 7: Prawa kulturowe
„Każdy, sam lub we wspólnocie z innymi, ma prawo do (…) poszanowania własnej kultury" (Deklaracja Fryburska, Art. 3b).
Państwa:
a) nie utrudniają przekazywania dziedzictwa kulturowego zarówno obecnym, jak i przyszłym pokoleniom;
b) nie angażują się w przymusową asymilację osób ani grup do wspólnoty kulturowej poprzez
obowiązkowe uczęszczanie do szkoły, ani poprzez stosowanie innych obligatoryjnych rozwiązań państwowych;
c) respektują i chronią wolność wyboru stylu życia i trybu edukacji, które związane są z promowaniem własnych wartości kulturalnych;
d) uznają, że edukacja przyczynia się do swobodnego i pełnego rozwoju osobistej tożsamości kulturowej;
e) szanują rodziców dziecka oraz tożsamość kulturową tych rodziców i całej rodziny;
f) uznają, że zarówno religia, jak i preferowane podejścia edukacyjne mogą stanowić zasadniczy e